حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب گفت: خانۀ کعبه، خانه‌ای خاص است که خدا «فردی خاص» را برای تجدید بنای آن برگزید تا پایههای آن را بالا ببرد، این یک موضوع ساده و ظاهری نیست و اگر قرار بود اینگونه باشد دیگر نیازی به شخصی چون ابراهیم(ع) نبود.
به نقل از اقتصادگران، یکی از مهم‌ترین رفتارهایی که مسلمانان انجام می‌دهند و به امر خداوند متعال، می‌بایست به آن اهتمام ورزند، برپایی مناسک حج است. این مجموعه رفتار، شامل رفتارهای متفاوتی، هم از لحاظ مفهومی و هم از نظرِ نوعِ انجام و نیز نوع بهره‌مندی است. یکی از مهم‌ترینِ این رفتارها «طواف کعبه» است. از جمله موضوعاتی که در برخی از روایات به آن پرداخته شده است، اشاره‌ای به وجود رابطۀ معنایی، میان «امام» و «کعبه» است. به همین مناسبت و برای آگاهی از رابطۀ میان این دو واژه به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین «مجید رشیدنسب» رفته و با وی به گفت‌وگو کردیم.
وی معتقد است: اگر خداوند تنها قصد ساختنِ فیزیکیِ آن بیت [کعبه] را داشت، نیازی به انتخاب یک پیامبر عظیم‌الشأن برای آن نبود و با وجود یک معمار ساده نیز این کار می‌توانست صورت بگیرد، اما اگر در تجدید این بنا، علاوه بر تجدید بنای ظاهری، قصدِ بالا بردن چارچوب آن «بیت خاص» نیز مدنظر باشد، دیگر نمی‌توان گفت که این کار، کاری ساده است و هر فردی توان انجام آن را دارد، لذا خداوند یکی از انبیای «اولوالعزم مِنَ الرُّسُل» را برای این کار برگزید.
در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:
آیا اساساً واژۀ «امام» و «کعبه» با هم ارتباطی دارند؟ اگر پاسخ مثبت است، چه رابطۀ مفهومی، میان این دو واژه وجود دارد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: برای پاسخ به این سؤال سعی می‌کنم با محوریت آیۀ 127 و 128 سورۀ مبارکۀ بقره نکاتی را عرض کنم. بعد از هبوط حضرت آدم(ع)، ایشان به فرمان خداوند اولین خانه را برای عموم مردم بنا کرد(1) سال‌ها بعد با وقوع طوفان نوح(ع) مکان این خانه نامشخص شد تا اینکه در زمان ابراهیم(ع) ایشان از جانب خداوند مأمور بازسازی آن شد. خداوند به حضرت ابراهیم(ع) دستور داد تا چارچوبۀ (قواعد) بیت او را بالا ببرد(2) این موضوع در آیۀ 127 سوره بقره به این شکل بیان شده است: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ».
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب، استاد حوزه در گفت‌وگو با تسنیم
این بیت که ابتداً به فرمان خدا ساخته و سپس نیز به فرمان خدا تجدید بنا شد، از این پس، جایگاه رفیع خود را بازیافت و آمادۀ بروز رفتارهایی در شأن این جایگاهِ رفیع شد. این خانه دقیقاً بر مبنای منویات خداوند توسط دو پیامبرش که عبدترین و تسلیم‌ترین افراد زمان خود بودند، تجدید بنا شد.
مگر تجدید بنای یک خانه چه اهمیتی دارد که خداوند بخواهد حتماً توسط یک شخصیت خاص همچون حضرت ابراهیم(ع) این کار را انجام دهد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: سوال خوبی مطرح کردید، اگر خداوند تنها قصد ساختنِ فیزیکیِ آن بیت [کعبه] را داشت، نیازی به انتخاب یک پیامبر عظیم‌الشأن برای آن نبود و با وجود یک معمار ساده نیز این کار می‌توانست صورت بگیرد، اما اگر در تجدید این بنا، علاوه بر تجدید بنای ظاهری، قصدِ بالا بردن چارچوب آن «بیت خاص» نیز مدنظر باشد، دیگر نمی‌توان گفت که این کار، کاری ساده است و هر فردی توان انجام آن را دارد، لذا خداوند یکی از انبیای «اولواالعزم مِنَ الرُّسُل» را برای این کار برگزید. به تعبیر دیگر، خانۀ کعبه، خانه‌ای خاص است که خداوند «فردی خاص» را برای تجدید بنا و بازسازی آن برگزیده است تا پایههای آن را بالا ببرد. این بالا بردن چارچوبه های آن خانه، یک موضوع ساده و ظاهری نیست و اگر قرار بود اینگونه باشد دیگر نیازی به شخصی چون حضرت ابراهیم(ع) نبود.
این مجموعه رفتارها و مناسک حج، مجموعه‌ای است خدایی که از طرف پیامبران الهی به سوی مردم آورده شده تا آنها را توبه دهند، یعنی آنها را به سوی خدا بالا ببرند و باعث رشد آنها شوند. در اصل، زمانی که گفته می‌شود «حج بجا آوریم»، صحبت از یک «رفتار» است. طبق گفته‌های خود حجّاجی که به این توفیق الهی نائل شده‌اند، این مجموعه رفتارها، در خود آنان اثرات زیادی می‌گذارد. اثر تزکیه‌ای، ارتقای اعتقادی، ارتقاء در امیال، ارتقاء در اخلاق و صفات و بسیاراثرات مثبت دیگر که به تبعِ پرداختنِ صحیح به این مناسک، در افراد ایجاد می‌شود.
لطفاً در این باره توضیح بیشتری دهید.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: بعد از پایان مرتفع‌سازی معنوی پایههای خانه کعبه، ابراهیم(ع) دست به دعا برمی‌دارد؛ «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرّیَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ(3). پس از این دعایِ حضرت، خداوند متعال، مناسک حج را به ابراهیم(ع) عطا می‌کند و پس از ابراهیم(ع)، دیگران هم طبق آن مناسک، حج بجا می‌‌آورند. رفتاری که ما به نام «حج» انجام میدهیم، همان رفتار ابراهیمی است، یعنی ما هم سعی می‌کنیم یک رفتار ابراهیمی انجام دهیم و خودمان را به حضرت ابراهیم(ع) شبیه کنیم. جالب است که حتی نوعِ لباسی را که در مراسم حج میپوشیم هم، لباس اقوام امروزی نیست. در این مناسک، حتی نوع رفتاری را که انجام میدهیم, نوع آدابی را که بجا می‌آوریم، چه بسا در جهان امروز معنا نداشته باشد.
بعد از اینکه خدا می‌فرماید: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ»، مقوله‌ای به نام «حجّ» شروع می‌شود. ابراهیم(ع) ستون‌های خانه کعبه را برافراشت، بعد از اینکه خانه را بنا کرد، سپس فرمود: «أَرِنا مَناسِکَنا»، این بدان معناست که ای خدا، خانه‌ای که دستور تجدید بنای آن را دادی، اکنون بنا شد، حال نوع رفتار در قبال این خانۀ عظیم الشأن را به ما نشان بده. در مجموع میتوان گفت کعبه، خانه‌ای است که به دستور خدا ساخته و بسیار هم دقیق ساخته شده و دارای جایگاهی بسیار «رفیع» است که در قبال آن باید «رفتاری» انجام داد. به این رفتار و مناسکی که باید در قبال کعبه انجام داد، «حج» گفته می‌شود.
حضرت زهراء(س) به نقل از پدرشان رسول‌الله(ص) می‌فرماید: «مَثلُ الإمام، مَثلُ الکعبه؛ مَثلِ امام(ع) مَثلِ خانه کعبه است». این حدیث چه مفهومی دارد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: یکی از وجوه جالب «کعبه» وجه «مِثال بودن» آن است که در برخی از روایات درباره آن بیان شده است. در این دسته از روایات، نوعِ «مثال» قابل توجه است، از این رو باید با دقت به زوایای مختلف این موضوع پرداخت تا بتوان بیشتر به اصل ماجرا و منظور خداوند از طرحِ آن، نزدیک شد. در این میان، سؤالاتی مطرح است که توجه به آنها، می‌تواند تا حد مناسبی راهگشا باشد، از جمله اینکه: اگر خداوند متعال کعبه را توسط پیامبر خود تجدید بنا کرد، تنها برای برپایی یک مناسک ظاهری بود، یا اینکه این مجموعه رفتارها و مناسک حاکی از موضوعی دیگر و فراتر و علاوه بر این اعمال ظاهری است؟
دربارۀ فضای کلی این روایت، در نظر داشتنِ چند نکته حائز اهمیت است؛ این حدیث به لحاظ زمانی، بعد از ماجرای «غدیر خم» و تعیین امام علی(ع) به عنوان «ولیِّ» مردم پس از رسول‌الله(ص) مطرح شده است. در شرایطی که رسول اللهبرای همه مسلمین، امام تعیین کردند، و در ادامه حدیث به این موضوع مهم پرداخته شده است که این وظیفۀ مردم است که خدمت امام خود مشرف شوند، نه اینکه امام به سوی مردم بیاید. «مَثَلُ الْإِمَامِ مَثَلُ الْکَعْبَةِ إِذْ تُؤْتَى وَ لَا تَأْتِی»
جالب است که در آن زمان هیچ اجباری برای رفتن به سوی امام(ع) تعیین نشد، همچنین به منت خداوند، هیچ مانعی هم برای این موضوع وجود نداشت و مردم با کمترین سعی، می توانستند به توفیق بیعت با امام زمانه خود نائل شوند. ماجرای معرفی امام، توسط رسول الله(ص) بلافاصله بعد از سفر حج صورت گرفت، یعنی در زمانی که مؤمنان از یک سفر معنوی و نورانی بازگشته و تزکیه شده بودند و آمادگی پذیرش حق در آنها بیشتر از پیش وجود داشت و عملاً رفتار در قبال امام را در مناسک حج تمرین کرده بودند، اما متأسفانه غفلت بزرگی صورت گرفت.
با توجه به نکاتی که بیان کردید، لطفاً برخی از تشابهات رفتار در قبال امام(ع) و کعبه را در زمان اجرای مناسک حج بیان کنید؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: وقتی احادیث و روایات مرتبط با موضوع حج را مورد بررسی قرار میدهیم، رابطه جالب توجهی میان مفهومِ «امام» و «کعبه» می‌یابیم. یافته‌های این تحقیق و بررسی را میتوان به طور خلاصه چنین بیان کرد:
انسان‌ها باید به سوی امام منسوب از جانب خداوند بروند.
در طواف کعبه، انسان‌ها اعلام آمادگی می‌کنند که ولایت امام را می‌پذیرند و برای نصرت امام(ع) آماده هستند.
انسان‌ها برای دیدار امام خود اشتیاق داشته باشند.
امام، جهت، مسیر و هدف رفتارهای انسان‌هاست.
انسان‌ها با صفات و داشته‌های معنوی [غیردنیایی] خود به محضر امام(ع) می‌رسند و مادیات خود را کنار می‌گذارند.
انسان‌ها بایستی در محضر امام(ع)، با تمام توجه‌شان به ایشان بپردازند.
رفتار افراد در قبال امام(ع) دارای سطوح متفاوتی است و همه در یک سطح در قبال ایشان رفتار نمی‌کنند.
در مراسم حج، مردم به داخل مسجدالحرام می‌آیند و دور خانه کعبه طواف می‌کنند، با توجه به این که کعبه مَثَل امام است، این پیام را به مردم منتقل می‌کند که وقتی شما به دنیا می‌آیید، باید امام را پیدا کنید و فقط دور وجود او بچرخید.
این مجموعه روابط بین «امام» و «کعبه» به این موضوع مهم هم اشاره دارد که همانگونه که «کعبه» محوریت خاصی در مناسک حج دارد و در مجموع هر یک از مناسک حج، ارتباطی با «کعبه» پیدا می‌کنند، میتوان ارتباطات جالب توجهی را نیز بین هر یک از رفتارهای حج، و «امام» یافت. به عنوان مثال، در حج تمتع رفتارهایی را در «عرفات»، «مشعر» و«منا» بجا می‌آوریم، هر یک از اینها به نوعی با «امام» ارتباط دارند. «عرفات» موقعیتی است برای کسب معرفت امام(ع)، محلی است برای تزکیه افکار و اعتقادات نسبت به امام(ع). در آن موقعیت، فارغ از شهر و هر مقوله مشغله‌زای دیگر، مؤمنان همگی از شهر محل سکونت خود بیرون آمده و در یک بیابان به نام «عرفات» مستقر می‌شوند. در آنجا نباید اتلاف وقت داشته باشند، «عرفات» موقعیتی است برای اینکه انسان به دنبال «کسب معرفت امام» باشد. نکتۀ جالب این است که در «عرفات»، عمومِ دعاهای حجاج، با محوریت امام زمان(عج) بیان می‌شود و طلب نیاز به امام زمان در حال احرام، بروزِ زیادی دارد.
بعد از «عرفات»، «مشعر» است. یعنی بعد از اینکه فرد، «کسب معرفت امام» داشت و فهم کرد که دقیقاً چه کاری باید انجام دهد، عملاً وارد دوران آمادگی یعنی وارد دورانِ «انتظار صبح»می‌شود، در «مشعر»، مومنان زمان را به غفلت نمی‌گذرانند، اگر نماز اقامه می‌کنند، در فضایی از «انتظار صبح» نماز می‌خوانند و به انتظار «صبح» هستند. اگر در آن موقعیت، نماز بپا می‌دارند، به جهت انتظارشان برای «طلوع صبح» است، با این کار آنها از فرصت انتظارشان، استفاده بهتری خواهند کرد، اگر نماز می‌خوانند، برای آماده‌تر شدن، تطهیر شدن و ارتقاء بیشتر است. پس موضوع مهم‌تر در آن موقعیت، «انتظار عملی برای صبح» است. «مشعر» نوعی انتظار است. یک انتظار عملی است، انتظار یک رزمنده در شب حمله است، و اصلاً یک فضای توریستی نیست و افراد برای بازدید شبانه در آنجا جمع نمی‌شوند.
به نظر می‌رسد این نوع نگاه و روابط مفهومی بین «امام» و «کعبه» وضعیت اعمال حج را ارتقاء می‌بخشد و انگیزه‌ها و اشتیاق فراوانی را در بین مؤمنان ایجاد می‌کند. مؤمنان دریافت صحیح این منظر و با ارتقاء اعتقادات خود، بر محور بیانات نورانی اهل بیت(ع)، افق‌های جدیدی روی آنها باز خواهد کرد و کیفیت اعمال حج را که بر مبنای رفتارهای به ارث رسیده از ابراهیم(ع) است، بالا خواهد برد.
* رویکرد مناسک حج، آینده‌محوری است
حج دربردارندۀ یک مجموعه رفتار عظیم و خدایی است که دارای شأن و جایگاهی متعالی است. از آنجا که این مجموعه اعمال توسط یکی از انبیاء اولواالعزم آغاز و برپا شده است و می‌دانیم که رویکرد عمده این بزرگواران، رویکردی آینده‌محور است، لذا میتوان گفت، مجموعه رفتارهای گنجانده شده در حج، دارای هدفی متعالی و عظیم و «با رویکردی آینده‌محور» است. بنابراین، هدف‌گذاری این مناسک، تنها عبادی نیست و ارتباط زیادی با رفتار در قبال امام(ع) دارد، لذا میتوان نتیجه گرفت که این مجموعه رفتار در زمان حاضر در موسم حج، ارتباط زیادی با امامِ حاضرِ این زمانه و اهداف ایشان دارد.
